Διεθνισμός και εθνικισμός: σύντομη ιστορική αναδρομή

Ορισμοί στους οποίους βασίζεται το άρθρο [1]: εθνικισμός σημαίνει να θεωρείς το έθνος-κράτος ως ύψιστη πολιτική αξία, διεθνισμός είναι να υπερβαίνεις το έθνος-κράτος αποβλέποντας σε μια ευρύτερη κοινωνία της οποίας βέβαια σημαντικότερες μονάδες είναι τα έθνη-κράτη.

Ο εθνικισμός-διεθνισμός διέρχεται διάφορες φάσεις στη σύγχρονη ιστορία:

1. Οι απαρχές του εθνικού συναισθήματος (ως μη θρησκευτικού φαινομένου) στη σύγχρονη εποχή τοποθετούνται στον 18ο αιώνα με την αμερικανική και γαλλική επανάσταση και τα κινήματα στη Λατινική Αμερική. Οι επαναστάτες αυτοπροσδιορίζονται ως πατριώτες. Βάση του πατριωτισμού τα κηρύγματα του Διαφωτισμού και κύριο χαρακτηριστικό τους ο κοσμοπολιτισμός. Το έθνος ορίζεται ως πολιτική έννοια και επιδιώκεται η εγκαθίδρυση δημοκρατικών καθεστώτων κάτι που αναμένεται να εξαλείψει τις αιτίες πολέμου μεταξύ των λαών.

2. Τον πατριωτισμό διαδέχεται πριν τα μέσα του 19ου αιώνα ο εθνικισμός. Πρώτες εκδηλώσεις του είναι η ελληνική και η βελγική επανάσταση και αποκορύφωμα του η λεγόμενη «άνοιξη των λαών» δηλαδή οι εξεγέρσεις στην Ευρώπη το 1848. Ο εθνικισμός αυτός είναι αγώνας των τάξεων που κατέχουν μέσα παραγωγής για δημιουργία κρατών που θα έφταναν κάποτε το επίπεδο των προηγμένων βιομηχανικά κρατών. Εκφράζεται με λατρεία του μεσαιωνικού παρελθόντος του λαού και της γλώσσας του. Το έθνος δεν αντιμετωπίζεται πλέον ως πολιτική οντότητα αλλά πολιτιστική, ο δε εθνικισμός, σε αντίθεση με τον πατριωτισμό είναι ένα ρομαντικό κίνημα. Στοιχεία του πατριωτισμού διατηρούνται στον εθνικισμό, όπως πχ το κοσμοπολίτικο στοιχείο που πλέον παίρνει τη μορφή του σεβασμού της πολιτιστικής ιδιομορφίας των άλλων λαών.

Το 1848 θεωρείται και η απαρχή του επαναστατικού αγώνα για το σοσιαλισμό: Η κοινωνική βάση της Α’ διεθνούς είναι οι μορφωμένοι και κάτοχοι μέσων παραγωγής επαγγελματίες, οι οποίοι αφενός μεν έχουν βαθιές ρίζες στην κοινωνία όπου ανήκουν – κάτι που τους προσδίδει αυτοπεποίθηση και πολιτικό ένστικτο – αφετέρου όμως έχουν κινητικότητα – κάτι που ενισχύει το αίσθημα αλληλεγγύης με άλλους λαούς: Εθνικό και διεθνιστικό στοιχείο συνυπάρχουν εξ ορισμού.

3. Από το 1860 ο ρομαντικός εθνικισμός δίνει τη θέση του στο σωβινισμό. Με το σωβινισμό το κεφάλαιο επιδιώκει έλεγχο της εσωτερικής αγοράς και αποικιοκρατική εξάπλωση. Ο σωβινισμός είναι θετικιστικός. Αντλεί το οπλοστάσιό του από τον κοινωνικό δαρβινισμό και κηρύττει την εχθρότητα προς τους άλλους λαούς. Ο στόχος του είναι διπλός: κινητοποίηση του πληθυσμού υπέρ του ενδο-ιμπεριαλιστικού ανταγωνισμού και πρόσδεσή του στην εσωτερική καπιταλιστική τάξη πραγμάτων: Οι κοινωνικές εντάσεις πρέπει να μετατεθούν από το πεδίο του ταξικού ανταγωνισμού στο πεδίο των ανταγωνισμών μεταξύ εθνών.

Παράλληλα στους κόλπους της σοσιαλιστικής Β’ Διεθνούς καλλιεργείται ο διεθνισμός που για πρώτη φορά αντιπαρατίθεται στον εθνικισμό. Αν και πιο οργανωμένη και με περισσότερους υποστηρικτές, η Β’ διεθνής στηρίζεται πλέον σε προλεταριάτο που δεν κατέχει τα μέσα παραγωγής ούτε διαθέτει το μορφωτικό επίπεδο και τη μαχητικότητα των επαγγελματιών της Α’ Διεθνούς. Αντίθετα, χαρακτηρίζεται από έλλειψη κινητικότητας και κοινωνικό ξεριζωμό. Αποτέλεσμα: η αμαχητί παράδοσή του στις σειρήνες του σωβινισμού με την έναρξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.

4. Το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου οδηγεί, τους ηττημένους κυρίως, σε μία νέα μορφή εθνικισμού που δεν βασίζεται σε θετικιστικά αλλά σε ανορθολογικά στοιχεία και ο οποίος καταλήγει στο φασισμό. Το έθνος είναι πλέον ταυτόσημο με τη φυλή. Όπως συμβαίνει και με το σωβινισμό, του οποίου αποτελεί προχωρημένη μορφή, ο φασισμός έχει διπλό στόχο: ενίσχυση του ενδο-ιμπεριαλιστικού ανταγωνισμού και συγκράτηση της επιρροής του επαναστατικού σοσιαλισμού.

Παράλληλα: με τη ρωσική επανάσταση του 1917 τα κόμματα της Γ’ Διεθνούς απορρίπτοντας κάθε μορφή εθνικισμού αντιστέκονται στο σωβινισμό των κυρίαρχων τάξεων. Η ΕΣΣΔ όμως καταλήγει σε μία νέα μορφή εθνικισμού. Ετσι έχουμε το πρωτόγνωρο φαινόμενο, τα κομμουνιστικά κόμματα να απορρίπτουν τον εθνικισμό και ταυτόχρονα να δείχνουν πίστη σε ένα άλλο κράτος, τη σοσιαλιστική πατρίδα.

5. Μετά το 1945, όταν μη δυτικά κράτη αναδύονται στη διεθνή σκηνή τα πράγματα αλλάζουν. Μέχρι πρόσφατα (έναν αιώνα πριν), ο εθνικισμός ήταν έκφραση των τάξεων που κατείχαν τα μέσα παραγωγής και ο διεθνισμός έκφραση της εργατικής τάξης. Τώρα ο εθνικισμός γίνεται λαϊκό όπλο κατά της δυτικής αποικιοκρατίας και ο διεθνισμός έκφραση του κεφαλαίου. Οι εθνικιστικοί – αντιιμπεριαλιστικοί αγώνες διεξάγονται από την αστική τάξη (Ινδία) ή από τις μεσαίες τάξεις (Αφρική) ή από μικροαστούς (Ινδονησία) ή από κομμουνιστές (Κίνα, Βιετνάμ). Η ιδεολογική βάση του νέου αυτού εθνικισμού είναι ετερογενής: ορθολογισμός, ρομαντισμός, θετικισμός, ανορθολογισμός, θρησκεία, σοσιαλισμός…

Παράλληλα το κεφάλαιο ανακαλύπτει το διεθνισμό: η ύπαρξη μιας και μόνης δυτικής ηγεμονικής δύναμης (ΗΠΑ) επιτρέπει το διεθνή συντονισμό των συμφερόντων του. Το βάρος στην κυρίαρχη, στο δυτικό κόσμο, ιδεολογία μετατοπίζεται από το έθνος στη φιλελεύθερη δημοκρατία, η οποία και ενισχύεται.

6. Τέλος, από τη δεκαετία του ’70 μέχρι σήμερα ο αντιιμπεριαλισμός χάνει την ορμή του. Οι αγώνες μεν συνεχίζονται (Κ. Αμερική, Παλαιστίνη, Ν. Αφρική) αλλά δεν έχουν πλέον την ίδια πλανητική σημασία. Ταυτόχρονα στην Αν. Ευρώπη η συνεχιζόμενη καταπίεση του εθνικού συναισθήματος από την ΕΣΣΔ οδηγεί σε ανάδυση του εθνικισμού.

Παράλληλα η ενίσχυση των ΗΠΑ δίνει νέα μορφή στο διεθνισμό. Δεν πρόκειται πλέον για συντονισμό των καπιταλιστικών δυνάμεων υπό αμερικανική ηγεμονία αλλά για διαμόρφωση του πλανήτη κατ’ εικόνα των ΗΠΑ. Διεθνισμός πλέον σημαίνει τη θέληση των ΗΠΑ να επεκτείνουν την επιρροή τους στην Ευρασία. Κύριο ιδεολογικό όπλο τα ανθρώπινα δικαιώματα, δηλαδή το δικαίωμα της Δύσης να βομβαρδίζει ή να εισβάλλει σε κράτη που επιλέγει. Εναλλακτικές μορφές διεθνισμού: ο ισλαμικός φονταμενταλισμός, ο καθολικός μετα-φανατισμός και τα κινήματα κατά της παγκοσμιοποίησης. Το τέλος της ιστορίας μάλλον δεν έχει γραφτεί ακόμα.

[1] Περίληψη του άρθρου «Internationalism: a breviary» του μαρξιστή συγγραφέα Perry Anderson. Δημοσιεύτηκε στο New Left Review 14 (2002). http://www.newleftreview.org/?getpdf=NLR24801&pdflang=en Περίληψη και μετάφραση: herrk

Ενημέρωση: Πλήρες κείμενο σε μετάφραση Α. Αλεξανδρόπουλου:
http://lse.academia.edu/AlexandrosAlexandropoulos/Papers/1265108/Perry_Anderson_Internationalism_translation_in_Greek