Κόσμος και ιστορία

Περίληψη

Μέσα σε μερικούς αιώνες η Ευρώπη κατάχτησε και υπόταξε όλη την οικουμένη κι έφερε στον κόσμο το πρώτο πραγματικά οικουμενικό imperium: το πρώτο δηλαδή imperium που η τεχνοκρατική του φύση επιβάλλει μια καθολική συναίνεση γύρω από τη δυτικοευρωπαϊκή επιστήμη και τεχνική. Στην Ευρώπη ο άνθρωπος ανακάλυψε την ιστορική διάσταση της ανθρώπινης ύπαρξης και η ιστορική συνείδηση έγινε η ανώτατη μορφή ανθρώπινης αυτοσυνείδησης.

Οπως οι Δυτικοευρωπαίοι απελευθερώθηκαν από τα μεσαιωνικά δεσμά, έτσι κι οι κλασικοί Ελληνες έζησαν κι αυτοί μία χειραφέτηση από την παντοκρατορία των υπερατομικών νόμων της πολιτικής κοινότητας. Ομως οι Ελληνες, παρόλο που είχαν επίγνωση της προόδου που είχαν επιτελέσει τόσο απέναντι στην Ανατολή όσο και απέναντι στο ίδιο τους το παρελθόν, όχι μόνο δεν διανοήθηκαν ποτέ την ιστορία ως πρόοδο αλλά όσες φορές ξεπέρασαν την προχριστιανική αντίληψη περί κυκλικότητας του χρόνου, δεν μπόρεσαν παρά να συλλάβουν την κατεξοχήν «αντιπροοδευτική» ιδέα ότι η διαδοχή των αιώνων αποτελεί μια πορεία παρακμής και αποσύνθεσης. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Αριστοτέλης, που έγραψε για όλα τα θέματα, δεν μπόρεσε καν να συλλάβει τη δυνατότητα μιας «φιλοσοφίας της ιστορίας», ενώ αντίθετα κανένα σύστημα δεν είναι τόσο διαπερασμένο από το ιστορικό πνέυμα όσο το εγελιανό.

Κατευθυντήρια δύναμη του αρχαιοελληνικού ουμανισμού δεν ήταν ο αγώνας για μια εσχατολογική κατανόηση της ιστορίας ως προοδευτικής πραγμάτωσης του Απολύτου, αλλά ο αγώνας για τη συμφιλίωση του ανθρώπου με τον «κόσμο».

Η χριστιανική αντίληψη της ex nihilo δημιουργίας του κόσμου εκμηδένισε τις προϋποθέσεις της ελληνικής φιλίας προς τον κόσμο. Ο κόσμος έχασε την αυτοδυναμία του και ξέπεσε στη θέση ενός αντικειμένου της θεϊκής δημιουργίας. Και όταν με την Αναγέννηση ο κόσμος έπαψε να παρουσιάζεται ως πυραμίδα που απορρέει από το Θεό, γεννήθηκε ένας νέος κόσμος, μέσα στον οποίο η γνώση έπαψε να είναι «αρετή» και έγινε «δύναμη».

Η ιστορία στο δυτικοευρωπαϊκό σύστημα γίνεται μια έσχατη σανίδα σωτηρίας στο μέτρο ακριβώς που εντείνεται η απομάκρυνσή μας από την αλήθεια και το παρόν; Μήπως δηλαδή η επιτακτική ανάγκη που νιώθουμε να ανασταίνουμε προγόνους για να εξιχνιάσουμε το ίδιο μας το μέλλον δεν είναι ο ιδιαίτερος μας τρόπος να είμαστε απόντες από το παρόν, να μην είμαστε «μέσα στον κόσμο»;

 

Κώστας Παπαϊωάννου: Κόσμος και ιστορία – Ελληνική κοσμολογία και δυτική εσχατολογία. Εναλλακτικές εκδόσεις, Αθήνα (2000). Πρόλογος και βιογραφικό από Γ. Καραμπελιά. Πρωτοεκδόθηκε το 1955. Σελίδες: 89